Σκέφτομαι ποιος είναι ο πιο ευρύς αξιωματικός ισχυρισμός σχετικά με την ανθρώπινη φύση που να εγγυάται καθολική ή σχεδόν καθολική αποδοχή. Αμφιβάλλοντας για την καθολικότητα, προτείνω δοκιμαστικά το «κάθε άνθρωπος δρα εγωιστικά».
Δοκιμαστικά, συνδέω τον εγωισμό του κάθε ανθρώπου με μία έννοια ευτυχίας, ευχαρίστησης, ή χρησιμότητας. Δρω εγωιστικά σημαίνει δρω με τρόπο τέτοιο ώστε να μεγιστοποιηθεί η ευχαρίστηση ή η χρησιμότητά μου. Αν δρω εγωιστικά, τότε πώς γίνεται να νοιάζομαι για (κάποιους) άλλους; Το γρήγορο αντεπιχείρημα είναι ότι το καλό γι’ αυτούς τους άλλους δίνει ευχαρίστηση σ’ εμένα, άρα θέλω το καλό για αυτούς ώστε τελικά, πάλι, να μεγιστοποιήσω τη δική μου ευχαρίστηση. Αφού στη θεωρητική (;) δοκιμή που κάνω φαίνεται πως όλοι υπάρχουμε μεγιστοποιώντας ανά πάσα στιγμή την ευχαρίστησή μας, είναι εύλογο, δοκιμαστικά, να συνδέσω την ευχαρίστηση του κάθε ανθρώπου με μία αριθμητική τιμή. (Π.χ., ο Γιάννης όταν πηγαίνει στο σινεμά κερδίζει 10 βαθμούς ευχαρίστησης, ενώ όταν βλέπει ποδόσφαιρο κερδίζει 15 βαθμούς ευχαρίστησης.) Είναι επίσης εύλογο να υποθέσω πως οι ορθολογικοί άνθρωποι, όταν βρίσκονται σε καταστάσεις στρατηγικής αλληλεπίδρασης, παίρνουν αποφάσεις με στόχο τη μεγιστοποίηση της αριθμητικής τιμής ευχαρίστησής τους.
Αν, δοκιμαστικά, χρησιμοποιήσω τον όρο παιχνίδι για να περιγράψω μια τέτοια κατάσταση αλληλεπίδρασης, στο αποτέλεσμα της οποίας η αριθμητική τιμή τής ευχαρίστησής μου δεν εξαρτάται μόνο από τη δική μου επιλογή/πράξη, αλλά και από τις πράξεις των άλλων συμμετεχόντων, τότε η θεωρητική δοκιμή που επιχειρώ είναι το στήσιμο μιας θεωρίας παιγνίων.
Δοκιμαστικά, μπορώ να ονομάσω παιχνίδι οποιαδήποτε στρατηγική αλληλεπίδραση νοήμονων όντων, και να τη μελετήσω υπό το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων (game theory). Τότε η θεωρία παιγνίων, ως κλάδος των εφαρμοσμένων μαθηματικών, συνιστά μια ποσοτική προσέγγιση στα προβλήματα των κοινωνικών επιστημών, προσφέροντας ένα μοντέλο πρόβλεψης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ως τέτοιο μοντέλο χρησιμοποιείται στα οικονομικά, τις πολιτικές επιστήμες, τη βιολογία, την τεχνολογία, την επιστήμη υπολογιστών, τη φιλοσοφία.
Αλλά συνεχίζω τη θεωρητική δοκιμή με ένα πείραμα. Συλλαμβάνομαι από την αστυνομία για ένα έγκλημα, μαζί με έναν ακόμα ύποπτο. Η αστυνομία, μην έχοντας επαρκή αποδεικτικά στοιχεία, μας βάζει σε ξεχωριστά δωμάτια και προτείνει στον καθένα μας την ίδια συμφωνία. Αν μαρτυρήσω τον άλλον, ενώ ο άλλος παραμείνει σιωπηλός, αφήνομαι ελεύθερος, και ο άλλος καταδικάζεται σε κάθειρξη δέκα ετών. Αν τον μαρτυρήσω, και με μαρτυρήσει και αυτός, ο καθένας μας καταδικάζεται σε φυλάκιση πέντε ετών. Αν παραμείνω σιωπηλός, και παραμείνει και ο άλλος σιωπηλός, ο καθένας μας καταδικάζεται σε φυλάκιση έξι μηνών. Αν παραμείνω σιωπηλός, και ο άλλος με μαρτυρήσει, τότε εγώ καταδικάζομαι σε κάθειρξη δέκα ετών, και ο άλλος αφήνεται ελεύθερος. Ο καθένας μας δεν ξέρει τι αποφάσισε ο άλλος πριν αποφασίσει ο ίδιος. Πώς «πρέπει» να δράσω; Και πώς θα δράσω;
Με την υπόθεση ότι είμαι λογικός, θα μπω στην εξής διαδικασία σκέψης. Με το δεδομένο ότι ο άλλος ύποπτος θα με προδώσει, με συμφέρει να τον προδώσω, γιατί αν τον προδώσω θα φυλακιστώ για πέντε χρόνια, ενώ αν δεν τον προδώσω θα φυλακιστώ για δέκα χρόνια. Με το δεδομένο ότι ο άλλος ύποπτος θα παραμείνει σιωπηλός (θα συνεργαστεί μαζί μου), με συμφέρει να τον προδώσω, γιατί αν τον προδώσω θα αφεθώ ελεύθερος, ενώ αν δεν τον προδώσω θα φυλακιστώ για έξι μήνες. Δηλαδή σε κάθε περίπτωση με συμφέρει να τον προδώσω. Ομοίως θα σκεφτεί και ο άλλος ύποπτος, αν είναι λογικός. Ορθολογικά και εγωιστικά σκεπτόμενοι, θα επιλέξουμε αμφότεροι να προδώσουμε τον άλλον, και η ποινή θα είναι πέντε χρόνια για τον καθένα μας. Το να επιλέξουμε και οι δύο να προδώσουμε είναι σημείο ισορροπίας του παιχνιδιού, με την έννοια ότι κανείς μας δεν έχει συμφέρον να αλλάξει την απόφασή του, θεωρώντας δεδομένη και σταθερή την απόφαση του άλλου. Το παιχνίδι μάλιστα δεν έχει άλλα τέτοια σημεία ισορροπίας. Το καλύτερο αποτέλεσμα για τους υπόπτους μαζί ως ζεύγος θα ήταν να επιλέξουμε και οι δύο να συνεργαστούμε, τιμωρούμενοι αθροιστικά με δώδεκα μήνες. Αν ονομάσω κοινωνία το ζεύγος των δύο υπόπτων, τότε το αποτέλεσμα της ορθολογικής και εγωιστικής δράσης δεν συμπίπτει με την επιλογή που μεγιστοποιεί το συνολικό κοινωνικό συμφέρον. Η κοινωνία πληρώνει ακριβά τον εγωισμό των μελών της.
Η σύγκρουση μεταξύ κοινωνικά βέλτιστης επιλογής και ορθολογικής επιλογής δημιουργεί ένα αδιέξοδο για τους υπέρμαχους της συλλογικής δράσης. Για τον λογικά συνεπή νου, μία διέξοδος είναι η αξιωματική απόρριψη της θεωρητικής δοκιμής που κάνω, δηλαδή η απόρριψη της θεωρίας παιγνίων λόγω αξιωματικής αντίθεσης με τις θεμελιώδεις της παραδοχές. Άλλη διέξοδος είναι ο σχεδιασμός μηχανισμών, παρακλάδι της θεωρίας παιγνίων που μελετάει το σχεδιασμό παιχνιδιών τέτοιων ώστε εγωισμός και ορθολογικότητα από μέρους των παικτών να οδηγούν σε επιθυμητές για τον σχεδιαστή ιδιότητες, όπως π.χ., μεγιστοποίηση του κοινωνικού οφέλους. Δηλαδή ο σχεδιαστής του παιχνιδιού μπορεί να ρυθμίσει το παιχνίδι έτσι ώστε να ευθυγραμμίσει τα κίνητρα των εγωιστικών μελών της κοινωνίας με το κοινωνικό καλό.
Άλλη διέξοδος είναι η απόρριψη της κλασικής θεωρίας παιγνίων ως μοντέλου που προβλέπει αλάνθαστα την ανθρώπινη συμπεριφορά. Αν εγώ και ο άλλος ύποπτος επαναλάβουμε το «δίλημμα του φυλακισμένου» πολλές (αλλά πεπερασμένες σε αριθμό) φορές, σύμφωνα με τη θεωρία παιγνίων η βέλτιστη συμπεριφορά (και το μοναδικό σημείο ισορροπίας) είναι η εγωιστική προδοσία σε κάθε γύρο, στρατηγική που δεν συνάδει με την παρατηρούμενη ανθρώπινη συμπεριφορά. Όταν οι αλληλεπιδράσεις επαναλαμβάνονται για μεγάλη χρονική περίοδο με πολλούς παίκτες, οι εγωιστικές στρατηγικές μακροπρόθεσμα αποδίδουν (με εγωιστικά κριτήρια) λιγότερο από πιο αλτρουιστικές. Η συνεργασία είναι μια εξελικτικά σταθερή στρατηγική· οι οργανισμοί που συνεργάζονται έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπαραχθούν περισσότερο και να διαιωνίσουν τα γονίδιά τους. Η θεωρία της ανταγωνιστικής φυσικής επιλογής σύμφωνα με το νόμο του δυνατότερου, που χρησιμοποιείται και ως επιχείρημα υπέρ του laissez-faire καπιταλισμού, αδυνατεί να εξηγήσει γιατί η συνεργασία και ο αλτρουισμός περνούν πετυχημένα το εξελικτικό φίλτρο. Για όσους δέχτηκαν την αρχική μου παραδοχή σχετικά με την ανθρώπινη φύση, είναι αιφνιδιαστικά ενθαρρυντική η διαπίστωση του παραδόξου: η φυσική επιλογή ευνοεί τη συνεργασία και συλλογική δράση μεταξύ a priori εγωιστικών ατόμων.
